|
Wiarus. Pismo dla średniego stanu polskiego. Rok II. Nr. 20. Wtorek dnia 17 lutego 1874.
W XIX wieku przez Europę przetoczyło się pięć wielkich pandemii cholery. Ta azjatycka choroba trafiała także na ziemie naszych przodków. Niniejszy artykuł dotyczy czwartej pandemii, która grasowała w Galicji między majem 1872 a styczniem 1874. Z tego okresu mamy lukę w księgach rzymsko-katolickich parafii Załoźce (brak rocznika 1872 zgonów), więc pełnego rozmiaru strat w Milnie i Gontowie nie uda się ustalić. Zachowały się za to księgi greckokatolickie z roku 1872. Milno należało tam do jednej parafii z wioską Blich, więc mamy tu zmarłych z obu wiosek. Poniżej zamieszczamy ich listę. Między sierpniem 1872 a styczniem 1873 zmarło na cholerę 16 mieszkańców Blicha i 33 mieszkańców Milna, pochowanych przez miejscowego grecko-katolickiego proboszcza Jana Stefanowicza.
Najtragiczniejsze, że ofiarą cholery padło wielu ludzi w kwiecie wieku i w dobrej kondycji fizycznej, którzy nie cierpieli na przewlekłe choroby i, gdyby nie epidemia, mieliby szanse dożyć później starości. Część z nich zmarła od razu od cholery, inni zapadli na zdrowiu i umierali w następnych miesiącach wskutek różnych powikłań (tych śmierci nie wpisywano już na konto cholery). Było wśród nich wielu ojców rodzin i jedynych żywicieli. Nie tylko Milno było tak poszkodowane. W drzewkach rodów z Olejowa i Trościańca brakuje nam dat zgonów niektórych osób. Wydawało nam się dziwne (i nieproporcjonalne) skupienie tylu śmierci w okolicach tych kilku brakujących roczników. Teraz już wydaje się prawdopodobne, że mogli oni paść ofiarą czwartej pandemii cholery.
Z ówczesnej prasy wiadomo, że cholera dotarła do Załoziec w lipcu 1872 roku. Zapewne bakterie zarazy przywlókł jakiś podróżny. Nie wiemy, jak szybko ta epidemia rozchodziła się po okolicy. Wydaje się, że działania władz austriackich (próby izolowania chorych) trochę ją spowolniły. Dwie poprzednie pandemie cholery, z lat 1831 i 1855, rozprzestrzeniały się bardzo szybko po okolicznych wioskach, co widać z zapisów w księgach zgonów. W roku 1872 trwało to chyba dużo wolniej. Do Blicha (a stamtąd pewnie do Milna i Gontowy) cholera dotarła dopiero w końcu sierpnia 1872 (pierwszy odnotowany zgon), czyli więcej niż miesiąc po wykryciu pierwszego przypadku.
Należy tu dodać, że okres inkubacji tej choroby jest bardzo krótki, 1 do 2 dni, a przebieg gwałtowny, z wyjątkami które opiszemy poniżej. Zarażenie odbywa się wyłącznie przez usta. W przypadku domowników, może dojść do kontaktu z wydzielinami chorego (odchody i wymiociny). Największe jednak żniwo śmierci przynosiło skażenie miejscowej wody. Bakterie cholery uwielbiają środowisko wodne i bardzo szybko się w nim namnażają. Wystarczyło, że ktoś próbował uprać bieliznę lub pościel chorego w miejscowej rzece lub stawie. Doszło do skażenia całego miejscowego zbiornika i bakterie przechodziły na kolejne osoby, które brały z niego wodę do picia lub robiły w nim pranie. Przecinkowce cholery giną za to od promieni słonecznych, ale wtedy nikt jeszcze o tym nie wiedział. Dopiero w roku 1883 Robert Koch odkrył te bakterie, czyli prawdziwą przyczynę cholery.
Być może działania władz sanitarnych w Załoźcach były prawidłowe, a zawinił tzw. "czynnik ludzki". Pierwszego chorego (pierwszych chorych?) z lipca odizolowano i poddano kwarantannie. Ale mogło nie dojść do zniszczenia (spalenia w ogniu) rzeczy po nich. Ktoś nieuczciwy z Załoziec przywłaszczył je sobie, i na przykład próbował uprać w rzece Seret, doprowadzając do skażenia wody. Bez dostępu do ksiąg zgonów łacińskich, greckich i izraelickich nie uda się niestety ustalić, jak ta epidemia się rozprzestrzeniła. Nie wiemy także, kiedy dokładnie dotarła w okolice Milna. Być może tutejszy pacjent nr 1, czyli człowiek, który przyniósł zarazę do wioski Blich (pijąc przedtem wodę z Seretu, lub kąpiąc się w tej rzece), jakoś przeżył. W każdym razie pierwszą odnotowaną ofiarą śmiertelną był 14-letni chłopiec z Blicha, Sylwester Horiszny, który zmarł 29 sierpnia. Zapewne zaraził się kilka dni wcześniej.
Było to na pewno straszne - ludzie nie mieli pojęcia, w jaki sposób ta choroba się rozprzestrzenia, ani jak można jej uniknąć. Będąc zarażonymi, nie wiedzieli, że przynoszą do domów śmierć. Otwarta pozostaje sprawa, ile osób miało kontakt z bakteriami. Część starszych ludzi (ci, którzy padli ofiarą pandemii z 1855 roku i wtedy wyzdrowieli) mogła być uodporniona na cholerę, u niektórych innych bakterie mogły zginąć od kwasów żołądkowych. U tych dwóch grup ludzi mogło skończyć się tylko na kilkudniowej tzw. biegunce cholerycznej, o przebiegu dość lekkim. Nie wiadomo nawet, czy ujmowano to w statystykach. Niestety, inni mieli mniej szczęścia i zapadali na cięższą odmianę cholery. Tu śmiertelność była wysoka - z podanego wyżej wycinka wynika, że w Galicji umierało około 38% chorych. Stosując ten przelicznik do liczby zgonów, wyjdzie nam że w Blichu zachorowały co najmniej 42 osoby, a w Milnie co najmniej 86 osób. Jednak jest to na pewno liczba zaniżona, bo w Milnie (i Gontowie) żyła duża polska populacja, a ta choroba nie atakowała tylko jednego wyznania czy narodowości. W przypadku Milna straty ludności polskiej były pewnie podobne jak u grekokatolików, czyli co najmniej 30 zmarłych (jeśli nie więcej). Niestety, brak rocznika 1872 księgi zgonów nie pozwala tych strat dokładnie oszacować. Mamy dane dopiero z 1873 roku, gdy epidemia już dogasała. Zmarło wtedy czworo Milnian wyznania rzymsko-katolickiego.
Uwaga dla zagranicznych Czytelników: Imiona podajemy w wersji polskiej. W oryginale wszystkie były zapisane po łacinie (na przykład Joannes, Antonius, Petrus i tak dalej). U grekokatolików imiona z przykładu powinny być zapisane jako Iwan, Anton, Petro. Niestety nie znamy poprawnych grecko-katolickich odpowiedników wszystkich imion łacińskich występujących w źródle, ani nie dysponujemy takim dobrym słownikiem imion, jak dla wersji polskiej.
Zmarli w czasie epidemii cholery w latach 1872-1873 - z ksiąg kościelnych grecko-katolickich
29 sierpnia 1872:
1. Horiszny Sylwester, 14 lat, syn Grzegorza i Anastazji, Blich, dom nr 46
30 sierpnia 1872:
2. Jaremczuk Mykieta, 50 lat, rolnik, Blich, dom nr 42
31 sierpnia 1872:
3. Horiszny Bazyli, 13 lat, syn Grzegorza i Anastazji, Blich, dom nr 46
6 września 1872:
4. Zawadzka Natalia, 15 lat, córka Józefa i Zofii, Milno, dom nr 98
7 września 1872:
5. Petryk Gabriel, 18 lat, syn Grzegorza i Zofii, Blich, dom nr 51
17 września 1872:
6. Oleniuk Bazyli, 2 lata, syn Grzegorza i Feuronii, Blich, dom nr 59
7. Bodnar Ksenia, 49 lat, żona Antoniego Bodnara, Milno, dom nr 110
19 września 1872:
8. Oleniuk Jan, 5 lat, syn Grzegorza i Eufrozyny, Blich, dom nr 59
20 września 1872:
9. Oleniuk Grzegorz, 36 lat, rolnik, żonaty, Blich, dom nr 59
1 października 1872:
10. Majbroda Piotr, 10 lat, syn Grzegorza i Marii, Milno, dom nr 124
2 października 1872:
11. Szczerbyna Bazyli, 5 lat, syn Stefana i Marii, Milno, dom nr 124
3 października 1872:
12. Petryk Ignacy, 38 lat, służący, żonaty, Blich, dom nr 53
4 października 1872:
13. Szczerbyna Maria, 38 lat, żona Stefana Szczerbyny, Milno, dom nr 124
9 października 1872:
14. Buła Maria, 40 lat, żona Antoniego Buły, Milno, dom nr 83
10 października 1872:
15. Szczerbyna Eliasz, 3 miesiące, syn Stefana i Marii, Milno, dom nr 124
12 października 1872:
16. Pauszek Ksenia, 60 lat, wdowa po Teodorze Pauszek, Milno, dom nr 103
14 października 1872:
17. Horiszny Grzegorz, 46 lat, rolnik, żonaty, Milno, dom nr 46
15 października 1872:
18. Bukało Jan, 34 lata, żonaty, Blich, dom nr 34
16 października 1872:
19. Audykowicz Antoni, 4 lata, syn Mateusza i Tekli, Milno, dom nr 82
21 października 1872:
20. Oleniuk Jan, 4 lata, syn Piotra i Anny, Blich, dom nr 3
21. Szczerbyna Maria, 8 lat, córka Dymitra i Tekli, Milno, dom nr 130
27 października 1872:
22. Semczyszyn Antoni, 31 lat, rolnik, żonaty, Blich, dom nr 26
30 października 1872:
23. Semczyszyn Rozalia, 25 lat, wdowa po Antonim Semczyszyn, Blich, dom nr 26
5 listopada 1872:
24. Nazarczuk Anastazja, 24 lata, żona Mikołaja Nazarczuka, Blich, dom nr 49
8 listopada 1872:
25. Perih Grzegorz, 52 lata, rolnik, Blich, dom nr 18
9 listopada 1872:
26. Mazurkiewicz Jan, 43 lata, rolnik, Blich, dom nr 13
12 listopada 1872:
27. Breus Damian, 45 lat, rolnik, żonaty, Blich, dom nr 52
14 grudnia 1872:
28. Kozak Jakub, 19 lat, syn Antoniego i Anny, Milno, dom nr 114
15 grudnia 1872:
29. Dżul Maria, 62 lata, żona Teodora Dżula, Milno, dom nr 257
30. Kozak Mikołaj, 5 lat, syn Antoniego i Anny, Milno, dom nr 114
16 grudnia 1872:
31. Wojciechowska Tatiana, 60 lat, żona Karola Wojciechowskiego, Milno, dom nr 120
18 grudnia 1872:
32. Nestoryk Anastazja, 58 lat, wdowa po Teodorze Nastoryk, Milno, dom nr 101
33. Buła Jan, 37 lat, rolnik, żonaty, Milno, dom nr 69
19 grudnia 1872:
34. Kozak Grzegorz, 51 lat, mąż Praksedy, rolnik, Milno, dom nr 235
35. Wojciechowski Karol, 62 lata, rolnik, Milno, dom nr 120
36. Fedczyna Porfiriusz, 45 lat, rolnik, Milno, dom nr 196
37. Domarecka Maria, 35 lat, żona Dawida Domareckiego, Milno, dom nr 57
21 grudnia 1872:
38. Wasylciów Grzegorz, 8 lat, syn Jana i Anastazji, Milno, dom nr 59
22 grudnia 1872:
39. Syryj Anna, 51 lat, wdowa po Eliaszu Syryj, Milno, dom nr 55
24 grudnia 1872:
40. Dec Grzegorz, 27 lat, syn Bazylego i Marii, Milno, dom nr 112
41. Kozak Grzegorz, 66 lat, rolnik, wdowiec, Milno, dom nr 235
26 grudnia 1872:
42. Dżul Julian, 17 lat, syn Mikołaja i Julii, Milno, dom nr 95
28 grudnia 1872:
43. Poberejko Rozalia, 4 lata, córka Stefana i Marii, Milno, dom nr 90
44. Suchecki Aleksy, 57 lat, rolnik, żonaty, Milno, dom nr 111
1 stycznia 1873:
45. Bobryk Anna, 30 lat, żona Gabriela Bobryka, Milno, dom nr 103
3 stycznia 1873:
46. Jednorowicz Teodor, 47 lat, rolnik, żonaty, Milno, dom nr 91
4 stycznia 1873:
47. Gliński Michał, 51 lat, rolnik, żonaty, Milno, dom nr 229
10 stycznia 1873:
48. Łoik Prakseda, 54 lata, wdowa po Leonie Łoik, Milno, dom nr 198
19 stycznia 1873:
49. Łoik Gabriel, 34 lata, rolnik, wdowiec, Milno, dom nr 67
Po 19 stycznia 1873 w księgach grecko-katolickich cholera jako przyczyna zgonów już nie występuje.
Zmarli w czasie epidemii cholery w 1873 roku - z ksiąg kościelnych rzymskokatolickich
18 lutego 1873:
50. Olejnik Franciszek, 58 lat, rolnik, mąż Barbary zd. Korytko, Milno, dom nr 23
8 lipca 1873:
51. Olejnik Maria, 6 lat, córka Jana i Reginy zd. Pawłowskiej, Milno, dom nr 177
10 lipca 1873:
52. Olejnik Anna, 8 lat, córka Jana i Reginy zd. Pawłowskiej, Milno, dom nr 177
15 sierpnia 1873:
53. Szeliga Anna z domu Krąpiec, 28 lat, żona Jana Szeligi, Milno, dom nr 142
|
|